کتاب تضاد دولت و ملت: نظریه تاریخ و سیاست در ایران اثر محمدعلی همایون کاتوزیان، اندیشمند و تاریخ‌دان برجسته ایرانی، به بررسی ریشه‌ها و تحولات روابط دولت و ملت در ایران می‌پردازد.
کاتوزیان در این کتاب با اتکا به رویکردی نوین به تاریخ ایران، استدلال میکند که در طول تاریخ این کشور، رابطه‌ای ذاتی و دائمی میان دولت و ملت وجود نداشته است. به نظر او، دولت در ایران به طور سنتی به عنوان قدرتی فرادست و استثمارگر ظاهر شده و ملت نیز در تقابل با آن قرار گرفته است.
این تضاد ذاتی، که ریشه در ساختارهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ایران دارد، منجر به وقوع انقلاب‌ها و جنبش‌های متعددی در طول تاریخ شده است. کاتوزیان با بررسی این رویدادها، به دنبال تبیین نظریه‌ای جامع از ماهیت انقلاب ایرانی و چشم‌انداز آینده سیاسی ایران است.
برخی از مباحث کلیدی مطرح شده در این کتاب عبارتند از:
- ریشه‌های تاریخی تضاد دولت و ملت در ایران: کاتوزیان در این بخش به بررسی عواملی مانند نظام ارباب‌رعیتی، تمرکز قدرت در دست شاه، و فقدان نهادهای مدنی قوی در شکل‌گیری این تضاد می‌پردازد.
- تحولات این رابطه در دوره‌های مختلف تاریخی: این بخش شامل بررسی مواردی مانند ظهور دولت صفوی، استعمار ایران توسط قاجاریان، و انقلاب مشروطه است.
- انقلاب اسلامی و پیامدهای آن: کاتوزیان در این بخش به بررسی علل وقوع انقلاب اسلامی، ماهیت آن و پیامدهای آن بر رابطه دولت و ملت در ایران می‌پردازد.
کتاب تضاد دولت و ملت به دلیل رویکرد نوین و مستند خود به تاریخ ایران، مورد توجه بسیاری از پژوهشگران و اندیشمندان قرار گرفته است. این کتاب به عنوان یکی از منابع مهم برای درک تاریخ معاصر ایران و تحولات سیاسی آن شناخته می‌شود.
