کتاب «دستور الکاتب فی تعیین المراتب» نوشته محمد بن هندوشاه نخجوانی (شمس منشی)، یکی از مهم‌ترین منابع برای مطالعه سبک نگارش و مکاتبات اداری در دوره ایلخانی است. این کتاب که در اواخر قرن هشتم هجری تألیف شده، به درخواست خواجه غیاث‌الدین محمّد رشیدی نگاشته شد و هدف از آن ارائه راهنمایی جامع برای نگارش انواع نامه‌ها و مکاتبات اداری و رسمی بوده است.

هندوشاه نخجوانی یا شمس منشی مورخ قرن هشتم هجری بود. او فرزند سنجر صاحبی بود و اصالت نخجوانی داشت و در آنجا بزرگ شد. تحصیلات خود را در مدرسهٔ مستنصریهٔ بغداد به پایان رساند و نیز نزد شمس‌الدین محمد کیشی تحصیل کرد. هندوشاه مدتی به خدمت خاندان جوینی درآمد و در ۶۷۴ هجری قمری به نیابت از برادر خود، سیف الدوله، چندی بر کاشان حکمرانی کرد و در آن جا مدرسه‌ای ساخت و کتاب‌های بسیاری وقف کرد.

شمس منشی، مؤلف کتاب، با گردآوری نمونه‌های متنوعی از مکاتبات این دوره، به خوانندگان کمک می‌کند تا با اصول نگارش نامه‌های مختلف، از جمله نامه‌های اداری، خصوصی و تبریک، آشنا شوند. وی همچنین به تشریح اصطلاحات و عبارات رایج در مکاتبات اداری پرداخته و به این ترتیب، درک عمیق‌تری از ساختار و محتوای این نوع متون را برای خواننده فراهم می‌کند.

سبک نگارش کتاب «دستور الکاتب فی تعیین المراتب» بسیار فنی و مصنوع است و از آرایه‌های ادبی و زبانی متنوعی بهره می‌برد. مؤلف در این کتاب به نکات ظریف نگارشی و ادبی توجه ویژه‌ای داشته و سعی کرده است تا با استفاده از زبانی شیوا و روان، مطالب را به خواننده منتقل کند.

اهمیت این کتاب تنها به عنوان یک منبع برای مطالعه سبک نگارش محدود نمی‌شود. بلکه با مطالعه دقیق این کتاب می‌توان به اطلاعات ارزشمندی در مورد تاریخ، فرهنگ و جامعه دوره ایلخانی دست یافت. از جمله این اطلاعات می‌توان به ساختار اداری و حکومتی این دوره، روابط اجتماعی و اقتصادی مردم، و همچنین باورها و ارزش‌های رایج در آن زمان اشاره کرد.

کتاب «دستور الکاتب فی تعیین المراتب» یک اثر ارزشمند ادبی و تاریخی است که به علاقه‌مندان به تاریخ ادبیات فارسی، تاریخ ایران و همچنین پژوهشگران حوزه زبان و ادبیات توصیه می‌شود.

هندوشاه‌بن سنجر