ظهیرالدوله در حکومت مازندران
ایرج افشار
کتاب «ظهیرالدوله در حکومت مازندران» اثری ارزشمند از ایرج افشار، پژوهشگر برجسته تاریخ و فرهنگ ایران، به بررسی و تحلیل سومین دوره حکومت علی خان ظهیرالدوله در مازندران می‌پردازد. این کتاب با تمرکز بر اسناد و تلگرافهای به‌جامانده از آن دوره، تصویری روشن از اوضاع سیاسی، اجتماعی و اداری مازندران در اواخر دوره قاجار ارائه می‌دهد.
علی خان ظهیرالدوله که داماد ناصرالدین شاه و از رجال خوشنام و روشنفکر دربار بود، چهار بار به حکومت مازندران منصوب شد. با این حال، پس از کشته شدن فرزندش توسط شورشیان، از پذیرش منصب برای بار چهارم خودداری کرد. کتاب حاضر به بررسی دقیق سومین دوره حکومت او می‌پردازد که از ۲۰ شوال ۱۳۲۸ تا ۲۸ شعبان ۱۳۲۹ هجری قمری به طول انجامید.
اهمیت این کتاب در استفاده از منابع دست اول و اسناد تاریخی نهفته است. ایرج افشار با گردآوری و تنظیم ۳۳۸ سند، که اغلب آن‌ها تلگرافهای ارسالی ظهیرالدوله به مقامات کشوری، علما، بزرگان و بازرگانان مازندران و همچنین برخی از دوستانش در تهران است، به بازسازی وقایع آن دوره می‌پردازد. این تلگراف‌ها نه تنها اطلاعات ارزشمندی درباره مسائل اداری و سیاسی آن زمان ارائه می‌دهند، بلکه تصویری از شخصیت، دیدگاه‌ها و تعاملات ظهیرالدوله با افراد مختلف را نیز به نمایش می‌گذارند.
کتاب به شش بخش تقسیم شده است که هر بخش به جنبه‌ای خاص از حکومت ظهیرالدوله می‌پردازد. بخش نخست به تلگرافهای مربوط به انتصاب او اختصاص دارد و چگونگی رسیدن او به این منصب را روشن می‌کند. بخش دوم به بررسی دوره اقامت ظهیرالدوله در بارفروش (بابلسر کنونی) می‌پردازد و فعالیت‌ها و اقدامات او در این شهر را شرح می‌دهد.
بخش سوم به تلگراف مربوط به استعفای ظهیرالدوله می‌پردازد و دلایل این تصمیم را بررسی می‌کند. بخش چهارم و پنجم به دوره‌ای می‌پردازند که ظهیرالدوله پس از استعفا، از کار کناره‌گیری کرده و در مشهدسر اقامت گزیده بود و در ادامه به تشکیل دولت سپهدار اعظم و وضعیت ظهیرالدوله در آن زمان می‌پردازد. در نهایت، بخش ششم به بررسی تلگرافهای رد و بدل شده میان رشیدالسلطان و ظهیرالدوله اختصاص دارد.
ایرج افشار با دقت و وسواسی خاص، این اسناد را گردآوری و تنظیم کرده و با افزودن نمایه اسامی و فهرست موضوعی اسناد، دسترسی و استفاده از مطالب کتاب را برای خوانندگان و پژوهشگران آسان‌تر کرده است. این کتاب نه تنها برای علاقه‌مندان به تاریخ مازندران و دوره قاجار، بلکه برای پژوهشگران و دانشجویان تاریخ نیز منبعی ارزشمند و قابل اعتماد به شمار می‌رود.
ناشر این کتاب، انتشارات قطره، آن را در سال ۱۳۸۴ در ۳۳۶ صفحه منتشر کرده است. این اثر به عنوان بخشی از مجموعه آثار ارزشمند ایرج افشار، سهم بسزایی در شناخت تاریخ معاصر ایران دارد. ایرج افشار، ملقب به «پدر کتاب‌شناسی ایران»، با بیش از ۶۵ سال تلاش پژوهشی و تألیف صدها کتاب و مقاله، نقشی بی‌بدیل در حفظ و اشاعه فرهنگ و تاریخ ایران ایفا کرده است.