کتاب «زندگینامه فردوسی و سرگذشت شاهنامه» نوشته‌ی سید محمد دبیرسیاقی، اثری ارزشمند در حوزهٔ فردوسی‌شناسی و شاهنامه‌پژوهی است که توسط انتشارات قطره به چاپ رسیده است. این کتاب به بررسی زندگی حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعر بزرگ ایرانی و چگونگی شکل‌گیری شاهکار بی‌بدیل او، شاهنامه، می‌پردازد. دبیرسیاقی در این اثر با بهره‌گیری از منابع تاریخی و ادبی معتبر، تصویری جامع از زندگی فردوسی و مراحل خلق شاهنامه ارائه می‌دهد.
یکی از نکات برجستهٔ این کتاب، پرداختن به انگیزه‌ها و شرایطی است که فردوسی را به سرودن شاهنامه ترغیب کرد. نویسنده با اشاره به «طبع خداداد»، «قریحه خلاق»، «وسعت اطلاع» و «نیرومندی» فردوسی، نشان می‌دهد که چگونه این عوامل در کنار آرزوی او برای به نظم درآوردن تاریخ ایران، وی را به این کار سترگ مصمم ساخت.
همچنین، به نقش دوست نیک‌اندیش فردوسی که نسخهٔ نثر ابومنصوری را به او هدیه داد و او را در این راه یاری کرد، اشاره می‌شود. دبیرسیاقی با استناد به شواهد تاریخی، زمان شروع رسمی سرایش شاهنامه را پس از کشته شدن دقیقی طوسی، یعنی بین سال‌های ۳۶۷ تا ۳۶۹ هجری قمری، می‌داند.
کتاب «زندگینامه فردوسی و سرگذشت شاهنامه» از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است. بخش نخست به زندگی‌نامهٔ فردوسی (۳۲۹-۴۱۶ هجری قمری) اختصاص دارد و روایتی دقیق از زندگی او ارائه می‌دهد. در بخش دوم، مقدمه‌های مختلف شاهنامه، از جمله «مقدمهٔ قدیم یا مقدمهٔ شاهنامهٔ نثر ابومنصوری»، «مقدمهٔ اوسط شاهنامه»، «مقدمهٔ هشتصد سالهٔ شاهنامه» و «مقدمهٔ جدید مشهور به مقدمهٔ بایسنقری» آمده است.
این بخش برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخچهٔ شاهنامه بسیار ارزشمند است. بخش سوم کتاب به معرفی آثاری از دیگر شاعران می‌پردازد که در آن‌ها از فردوسی و شاهنامه یاد شده است. این بخش نشان‌دهندهٔ تأثیر عمیق فردوسی و اثرش بر ادبیات فارسی است. بخش پایانی کتاب نیز به معرفی شاهنامه و چگونگی تألیف آن اختصاص دارد و اطلاعات جامعی در این زمینه ارائه می‌دهد.
علاوه بر این موارد، کتاب شامل داستان «کک کوهزاد» و بخشی از «برزونامه» نیز هست. منظومهٔ «کک کوهزاد» که ۷۱۰ بیت دارد (۶۶۱ بیت بدون دو فصل پایانی)، از نظر قدرت شاعری و منطق روایی، بر «برزونامه» برتری دارد. «برزونامه» نیز که منسوب به عطائی رازی است، در این کتاب همراه با کشف الابیات آورده شده است.
نویسندهٔ کتاب، سید محمد دبیرسیاقی (۱۲۹۸-۱۳۹۷)، پژوهشگر، نویسنده، شاعر، آموزگار ادبیات فارسی و مصحح متون کهن پارسی بود. وی در مؤسسهٔ لغت‌نامهٔ دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی فعالیت داشت و آثار متعددی از متون کهن فارسی را تصحیح کرده است که از جمله آن‌ها می‌توان به شاهنامهٔ فردوسی، دیوان منوچهری دامغانی، نزهةالقلوب و سفرنامهٔ ناصرخسرو اشاره کرد. همکاری او با علی‌اکبر دهخدا در گردآوری لغت‌نامه و تألیف آن، از دیگر خدمات ارزشمند او به فرهنگ و ادب فارسی است.
به طور خلاصه، کتاب «زندگینامه فردوسی و سرگذشت شاهنامه» اثری جامع و ارزشمند برای شناخت زندگی فردوسی و شاهکار اوست که توسط یکی از برجسته‌ترین محققان ادبیات فارسی به نگارش درآمده است.