زند و هومن یسن
صادق هدایت
«زند و هومن یسن» یا «بهمن یشت»، اثری از صادق هدایت، ترجمه‌ای از متون پهلوی است که به پیشگویی‌های اورمزد به زرتشت درباره آینده ایران و دین زرتشتی می‌پردازد.
صادق هدایت نویسنده مشهور ایرانی و یکی از پدران داستان‌نویسی مدرن، ۲۸ بهمن ۱۲۸۱ متولد شد. او یکی از روشنفکران برجسته ایرانی است که علاوه بر نوشتن به ترجمه و تصحیح نیز مشغول بود. هدایت از پیشگامان داستان‌نویسی نوین ایران و نیز، روشنفکری برجسته بود.
این کتاب، که از منابعی چون «ستودگر نسک» و «بهمن یشت» برگرفته شده، تصویری از دوره‌های مختلف تاریخ ایران را با تمرکز بر دوران آشوب و تباهی ارائه می‌دهد. کتاب با روایتی از «ستودگر نسک» آغاز می‌شود که در آن اورمزد چهار دوره جهان را به زرتشت نشان می‌دهد که هر دوره با فلزی نمادین مشخص می‌شود: زرین، سیمین، فولادین و دوره آمیختگی آهن. این دوره‌ها به ترتیب با دوران گشتاسب و ظهور زرتشت، اردشیر بابکان، خسرو انوشیروان و نهایتاً دوران حکومت «دیوان ژولیده‌موی از تخمه خشم» مصادف هستند.
بخش اعظم کتاب به توصیف دوره چهارم، یعنی دوران آشوب و تباهی اختصاص دارد. در این دوره، که مصادف با پایان هزاره زرتشت است، دیوان ژولیده‌موی و اهریمن‌نژادان چرمین‌کمر بر ایران مسلط می‌شوند. زنگیان، آوارگان و فرومایگان در سراسر سرزمین پراکنده شده، همه چیز را به آتش کشیده و آلوده می‌کنند. ساختار اجتماعی دچار فروپاشی می‌شود؛ روستاها به شهرها، شهرها به دهات و دهات به دودمان‌های کوچک تبدیل می‌شوند که چیزی جز مشتی استخوان از آن‌ها باقی نمی‌ماند.
این تباهی تنها محدود به انسان‌ها نیست، بلکه بر جانوران، گیاهان و عناصر طبیعت نیز تأثیر می‌گذارد. نشانه‌هایی در زمین و آسمان ظاهر می‌شود که یادآور نشانه‌های آخرالزمان در ادیان دیگر است؛ لکه‌هایی بر خورشید پدیدار می‌شود، جنایات افزایش می‌یابد، زمین‌ها خشک و بایر می‌شوند و فساد جسمی و روحی در میان مردم گسترش می‌یابد. دیو خشم افسارگسیخته شده و همه چیز را نابود می‌کند. قوانین و سنت‌ها دیگر رعایت نمی‌شوند، بادهای گرم و سرد می‌وزند و باران نمی‌بارد.
در بخشی از کتاب، زرتشت از اورمزد درباره چگونگی رهایی از این وضعیت و نابودی دیو خشم می‌پرسد. اورمزد پاسخ می‌دهد و به نشانه‌هایی اشاره می‌کند که از جمله آن‌ها «نشانه سیاه» است که احتمالاً اشاره به درفش سیاه عباسیان یا تورانیان دارد. همچنین به فرمانروایی خشم‌نژادان بر سرزمین‌هایی مانند شیذاسپان کرسیاک، درده و سلمان اشاره می‌کند.
با وجود توصیف این دوران تاریک و پر از رنج، کتاب با لحنی امیدوارکننده به پایان می‌رسد. این پایان، نویدبخش رهایی از این وضعیت و بازگشت به سوی روشنایی و نیکی است. «زند و هومن یسن» نه تنها یک متن مذهبی و تاریخی است، بلکه اثری ادبی با مضامین آخرالزمانی است که تصویری از مبارزه همیشگی بین خیر و شر را به نمایش می‌گذارد. زبان روان و زیبای صادق هدایت به ارزش ادبی این اثر افزوده است.
