فراز و فرود فرقه دموکرات آذربایجان
جمیل حسنلی
کتاب «فراز و فرود فرقه دموکرات آذربایجان به روایت اسناد محرمانه آرشیوهای اتحاد جماهیر شوروی» نوشته جمیل حسنلی، یکی از مهم‌ترین آثار پژوهشی در حوزه تاریخ معاصر ایران و قفقاز به شمار می‌رود. این کتاب با بهره‌گیری از اسناد محرمانه منتشر شده پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، به بررسی دقیق و موشکافانه یکی از حساس‌ترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران، یعنی شکل‌گیری و فروپاشی فرقه دموکرات آذربایجان می‌پردازد.
سرگذشت فرقه دموکرات آذربايجان، که حدود ۶۰ سال پیش تأسيس شد و استان آذربایجان ایران را تا آستانه جدایی پیش برد، همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و بسیاری از زوایای پنهان آن هنوز آشکار نشده است. به ویژه سال‌های حاکمیت فرقه بر آذربایجان، یعنی از آذر ۱۳۲۴ تا آذر ۱۳۲۵، به دلیل کمبود منابع و اسناد معتبر، از دید پژوهشگران دور مانده است.
دلیل اصلی فقدان تاریخ‌نگاری بی‌طرف و عینی در خصوص جنبش آذربایجان، ماهیت بحث‌برانگیز و قطبی‌کننده این جنبش از همان آغاز بوده است. این جنبش به گونه‌ای عموم مردم ایران را تحت تأثیر قرار داد و موجب تقسیم‌بندی جامعه به دو دسته موافق و مخالف شد. به عبارت دیگر، فرقه دموکرات به مثابه خط فازی میان افراد، خانواده‌ها، اقشار مختلف جامعه و گروه‌های سیاسی عمل کرد و همین امر، انجام پژوهشی بی‌طرفانه را با دشواری مواجه ساخته است.
این گروه، برخی را به نام "انترناسیونالیسم"، عدالت خواهی و حق طلبی به سوی خود کشاند و عده‌ای دیگر را با شعارهای "ميهن پرستی" و "حفظ وحدت ملی" بر ضد خود شوراند. در این راه، عده‌ای جان باختند و عده‌ای دیگر تا پای جان ایستادند. کمبود اسناد معتبر و نبود شاهدان عینی، بر ابهامات پیرامون این رویداد افزود. "فرقه" که خود به تبعید و مهاجرت کشیده شد، به جای ارائه مستندات، به نسل‌های بعد شعارهای کلیشه‌ای یا روایت‌های احساسی تحویل داد. اسناد اصلی نیز در آن سوی مرزها، در دست کسانی بود که انگیزه‌ای برای روشن کردن حقایق نداشتند.
حسنلی در این کتاب با تکیه بر اسناد محرمانه و گزارش‌های منتشر نشده، تصویری روشن و واقعی از چگونگی شکل‌گیری، اهداف، حمایت‌های خارجی و سرانجام فروپاشی فرقه دموکرات ارائه می‌دهد.کتاب به طور مفصل به نقش اتحاد جماهیر شوروی در ایجاد و حمایت از فرقه دموکرات می‌پردازد و نشان می‌دهد که این فرقه در واقع ابزاری در دست شوروی برای پیشبرد اهداف سیاسی خود در منطقه قفقاز بوده است.
نویسنده با بررسی عوامل داخلی و خارجی، دلایل شکست فرقه دموکرات را تحلیل می‌کند و نشان می‌دهد که این فرقه به دلیل ماهیت مصنوعی و عدم حمایت مردمی، محکوم به شکست بوده است.کتاب به بررسی تأثیرات فرقه دموکرات بر روابط ایران و شوروی، تحولات سیاسی داخلی ایران و همچنین وضعیت قومی و ملی در آذربایجان می‌پردازد.
در مجموع، کتاب «فراز و فرود فرقه دموکرات آذربایجان» یک اثر ارزشمند و خواندنی برای همه کسانی است که به تاریخ معاصر ایران و قفقاز علاقه‌مند هستند.
