"مثنوی روز و شب"، اثری ارزشمند از حکیم سعدالدین نزاری قهستانی، شاعر نامدار بیرجندی، است که به زیبایی مناظره‌ای عرفانی میان دو پدیده طبیعی، روز و شب، را به تصویر می‌کشد. این مثنوی که به بحر متقارب و بر وزن حدیقه سنایی سروده شده، یکی از پنج مثنوی این شاعر است که تنها مثنوی منتشر شده در دیوان او به شمار می‌رود. مانند اغلب مثنوی‌های داستانی، مثنوی نزاری نیز با ابیاتی در توحید و ستایش باری‌تعالی و نعت پیامبر اکرم (ص) آغاز می‌شود؛ سپس شاعر به مدح شمس‌الدین علی شاه نیمروز می‌پردازد و آن‌گاه سبب نظم مثنوی را بیان می‌کند. به‌دنبال گفت‌وگوی روز و شب با واسطهٔ باد صبا، شاعر باز هم به شاه اظهاربندگی می‌کند و سپس حکایتی رمزی دربارهٔ قطب‌الدین حیدرزاده می‌آورد و از بخت بد و بی‌دولتی خود می‌نالد.

حکیم سعدالدین بن شمس‌الدین نزاری بیرجندی قهستانی (۶۴۵–۷۲۱ یا ۷۲۰ قمری) معروف به حکیم نزاری از سرایندگان بزرگ نیمه دوم سده هفتم و آغاز قرن هشتم، در روستای فوداج از توابع بیرجند متولد شد. او را نخستین نویسنده دوره‌ی بعد از الموت دانسته‌اند که پس از یک دهه بعد متولد شد و زبان شعر و تعبیرات و اصطلاحات صوفیان را برای پنهان کردن عقاید اسماعیلی خویش برگزید.

اشعار نزاری، سرشار از اصطلاحات دینی، علمی و فلسفی، عرفانی و صوفیانه می‌باشد که آن‌ها را در جایگاه‌های مناسب و در معانی درست خود به کاربرده است. بسیاری از شعرا و نویسندگان از آن جمله جامی، شاعر و عارف نامدار سده نهم برخی از اشعار حافظ را متأثر از اشعار حکیم نزاری می‌دانند و به عبارت دیگر معتقدند که حافظ از شیوه نزاری پیروی کرده‌است.

در این مثنوی، نزاری قهستانی با زبانی شیوا و تصاویری بدیع، به کاوش در مفاهیمی چون نور و ظلمت، زندگی و مرگ، امید و یأس می‌پردازد. او با استفاده از زبان حال روز و شب، به بیان دیدگاه‌های فلسفی و عرفانی خود می‌پردازد و خواننده را به تفکر و تأمل وا می‌دارد.

مثنوی روز و شب، با تصحیح و مقدمه ارزشمند دکتر نصرالله پورجوادی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در دسترس علاقه‌مندان به ادبیات کلاسیک فارسی قرار گرفته است. این کتاب با مطالعه دقیق نسخه‌های خطی و با بهره‌گیری از دانش روز زبان‌شناسی و ادبیات، به شکل قابل اطمینانی تصحیح شده است.

در مجموع، مثنوی روز و شب، اثری ارزشمند است که به دلایل مختلف برای مطالعه توصیه می‌شود. این مثنوی، علاوه بر ارزش ادبی، می‌تواند برای پژوهشگران ادبیات، عرفان و فلسفه نیز منبعی غنی باشد.