همانطور که فرهنگ رجایی در کتاب "مشکله‌ی هویت ایرانی" به زیبایی بیان می‌کند، هویت پدیده‌ای سیال و پویاست، همچون رودخانه‌ای که در بستر زمان و مکان جاری است. این هویت، از یک سو، دارای تداوم و انسجامی درونی است که ریشه در تاریخ و فرهنگ مشترک دارد و از سوی دیگر، متأثر از تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، در گذر زمان دستخوش دگرگونی می‌شود.
رجایی، بستر این رودخانه‌ی جاری را چهار عنصر کلیدی می‌داند: ایران، دین، سنت و تجدد. هر یک از این عناصر، نقشی اساسی در شکل‌گیری و تحول هویت ایرانی ایفا کرده‌اند و درک عمیق هر کدام، گامی ضروری در راستای فهم هویت پیچیده و چندلایه ایرانیان است.
نویسنده در فصل‌های مختلف کتاب، به بررسی موشکافانه هر یک از این عناصر می‌پردازد:
- ایران: در این فصل، به چیستی و میراث ایران، به عنوان سرزمین مادری ایرانیان، پرداخته می‌شود. ریشه‌های تاریخی، ساختار سیاسی پادشاهی در ایران و نقش آن در شکل‌گیری هویت ملی، از جمله مباحثی هستند که در این بخش مورد توجه قرار می‌گیرند.
- دین: در این فصل، به بررسی علل پشت کردن ایرانیان به دین زرتشت و گرایش به اسلام می‌پردازد. همچنین، چیستی اسلام و میراث آن در ایران، از جمله مذهب شیعه و نقش آن در هویت ایرانیان، مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.
- سنت: سنت، مفهومی گسترده را دربر می‌گیرد که شامل الگوهای گفتاری، کرداری و رفتاری رایج در جامعه و هنجارهای پذیرفته شده می‌شود. رجایی در این فصل، به واکاوی سنت در ایران و نقش آن در هویت ایرانیان می‌پردازد.
- تجدد: یکی از مهم‌ترین چالش‌های هویتی ایرانیان، ارائه قرائتی بومی از تجدد است. در این فصل، نویسنده به بررسی این چالش و تلاش‌های فکری و فرهنگی برای یافتن راه حلی مناسب برای آن می‌پردازد.
کتاب "مشکله‌ی هویت ایرانی" با ارائه تحلیل از هویت ایرانی، به خواننده کمک می‌کند تا درک جامع‌تر و دقیق‌تری از این مفهوم پیچیده و پویا به دست آورد. رجایی با ظرافت و دقت، عناصر مختلفی که در شکل‌گیری هویت ایرانی نقش داشته‌اند را مورد بررسی قرار می‌دهد و خواننده را به سفری در اعماق تاریخ، فرهنگ و اندیشه ایرانی رهنمون می‌شود.
