ای مرغ سحر عشق ز پروانه بیاموز.
کان سوخته را جان شد و آواز نیامد. (سعدی)
رفتن پروانه به سوی آتش و حتی سوختن آن امری است طبیعی، ولیکن برداشت عارفانه و شاعرانه ای که در فرهنگ ایران و ادبیات عرفانی از آن شده امری است تاریخی. شاید هیچ قوم و ملت دیگری چنین برداشت شاعرانه ای از پرواز پروانه به سوی شمع یا چراغ و سوختن و خاکستر شدن او در آتش نداشته باشد.
مهمترين و مؤثرترين شاعري كه از تمثيل پروانه و آتش يا شمع در اشعار خود استفاده كرده و باعث رواج بيش از پيش اين تمثيل در شعر فارسي شده است فريدالدين عطار است. در قرن ششم شاعران و نويسندگان مختلف كم و بيش از اين تمثيل استفاده مي‌كردند، ولي عطار به مراتب وسيع‌تر از اين تمثيل استفاده كرده و باعث رواج آن در ميان شعراي فارسي زبان شده است. عطار هم در بعضي از مثنوي‌هاي خود، به ويژه در «منطق‌الطير» به داستان پروانه و عشق او به آتش اشاره كرده و هم در ديوان خود.
وي در مورد اين تمثيل، تحت تأثير حلاج بوده و هم روايت او را نقل كرده است
نويسندگاني چون ابوطالب مكي و ابوحامد غزالي به داستان پروانه و سوختن او در آتش از ديدگاه اخلاقي نگاه مي‌كردند. پروانه از نظر ايشان عاشق نيست، بلكه موجودی است كه از روي جهالت و طمع خود را به آتش مي‌زند اما حلاج، نخستين بار داستاني خلق كرد كه در آن پروانه‌هايي براي كسب خبر و معرفت از آتش به طرف آن پرواز مي‌كنند و يكي هم خود را به آتش مي‌زند.
مراتب یقین: علم الیقین، عین الیقین و حق الیقین
اين پروانه كه در آتش مي‌سوزد مظهر عارفي است كه به حق‌اليقين مي‌رسد و احمد غزالي اين داستان را در سوانح آورده و پروانه را عاشق و آتش را معشوق خوانده و سوختن پروانه در آتش را كمال وصال دانسته است.
در منطق الطیر عطار در آن داستان پروانگان و رفتن آنها به طرف آتش براي خبر آوردن و سرانجام سوختن پروانه موفق در آتش را به نظم درآورده است. اصل اين داستان را هم عطار مستقيماً از حلاج گرفته و در ضمن «بيان وادي فقر و فنا» نقل كرده است. البته عطار تغييراتي هم در جزئيات داده و داستان را تا حدودي با آب و تاب شرح داده است:
يك شبي پروانگان جمع آمدند
در مضيقي طالب شمع آمدند
جمله مي‌گفتن مي‌بايد يكي
كو خبر آرد ز مطلوب اندكي
شد يكي پروانه تا قصري ز دور
در فضاي قصر يافت از شمع نور
بازگشت و دفتر خود باز كرد
وصف او بر قدرفهم آغاز كرد
----
آتش آن نیست که بر شعله او خندد شمع
آتش آنست که در خرمن پروانه زدند.
حافظ
https://www.cgie.org.ir/fa/news/5339اشعار بیشتر درباره شمع و پروانه از شاعران
http://parishan555.blogfa.com/post/7
